Het Onderhoud van uw instrument
Gitaren worden gemaakt in diverse kwaliteiten, door diverse bouwers en fabrikanten. Ze variëren van heel goedkope, tot uiterst kostbare, met de hand vervaardigde exemplaren en alles wat er tussen zit. De heel goedkope instrumenten zijn meestal gemaakt van gelaagd(triplex) hout, ook voor het bovenblad. De rozet is vaak een plakplaatje of van hout met een zeer eenvoudig motief. De afwerking bestaat uit een dikke laklaag. De betere instrumenten hebben vaak bodem en zijkanten van gelaagd hout en een massief ceder of fichte bovenblad. De rozet is meestal van goede kwaliteit. Ook deze gitaren worden afgewerkt met een moderne lak, meestal geslepen en gepolijst. Dit soort gitaren wordt meestal verkocht als studie model. Gelaagd hout is meestal te herkennen aan het feit dat de tekening van het hout aan de binnenkant anders is dan aan de buitenkant. Het komt echter ook voor dat gelaagd hout wordt gemaakt van palissander fineer en dan kan de binnenkant er net zo uitzien als de buitenkant. Ook worden gitaren, vaak de duurdere studie-instrumenten, gemaakt met massieve zijkant en bovenblad en alleen een gelaagde bodem. Dan komen de instrumenten van volledig massief hout in diverse uitvoeringen al dan niet gemaakt in fabrieken of met de hand door individuele bouwers. Deze worden vaak aangeduid met concert gitaar. Dit soort gitaren hebben meestal een perfecte afwerking en komen zowel met een moderne lak, olie lak of gepolitoerd voor.
Waarom nu bovenstaand verhaal?
Het moge duidelijk zijn dat er zeer veel verschillende instrumenten worden gemaakt, met verschillende soorten materialen en afwerkingen. Al deze zaken zorgen ervoor dat het onderhoud voor de verschillende instrumenten anders is.
Het hout:
Hout is opgebouwd uit verschillende soorten cellulose, suikers en water. Bij soorten als ebben en palissander komen ook nog diverse etherische oliën voor. Wat betreft onderhoud is het aanwezige water van wezenlijk belang. Dit water, onderdeel van de hout cel en opgesloten water genoemd, kan gemakkelijk verdampen. De hoeveelheid water in hout is altijd in evenwicht met de hoeveelheid water in de lucht, relatieve luchtvochtigheid of RV genoemd. Stel de RV is 55%, de normale waarde binnenshuis, dan zal de hoeveelheid water in het bovenblad 12% bedragen. Veranderen we de RV dan verandert tevens de hoeveelheid water in hout. Verhogen we de RV dan zal het hout water opnemen, verlagen we de RV dan zal het hout water afgeven, het wil weer in evenwicht komen met het in de lucht aanwezige water.
Wat betekent dit nu voor uw instrument in de praktijk?
Al dit opnemen en afgeven van het water in het hout heeft tot gevolg dat het hout uitzet bij opname van water (het
volume wordt groter) en krimpt bij afgifte van water (het volume wordt kleiner). Het laatste is het gevaarlijkst voor
muziekinstrumenten, daar door het volume verlies het hout kleiner wordt, ofwel krimpt. Op zich kan dit krimpen niet
veel kwaad zou je denken, het gaat immers maar om enkele procenten, maar een berekening toont aan dat dit niet het
geval is, zeker als we zien dat de meeste onderdelen van instrumenten vast aan elkaar zijn verbonden. Bij de gitaar
bijvoorbeeld zit het bovenblad en achterkant gelijmd op de zijkanten.
Verlagen we nu de hoeveelheid vocht in het hout, zeg van 12% (de normale waarde) naar 10 % of we laten de RV zakken
ven 55% naar 45% dan verliest het hout 2% volume.
Dan zal het hout in de lengte 0,25% en in de breedte 0,5% krimpen. Hout wordt door krimpen nauwelijks korter, maar wel
smaller en dunner. Met deze cijfers kunnen we het werkelijke verlies berekenen voor een bovenblad. Een bovenblad is op
zijn breedste deel (de onderste ronding van de gitaar) ongeveer 37 cm (370 mm) breed. Bij vorengenoemde verlaging van
de hoeveelheid water zal het blad dus 370/100x0,5=1,85 mm krimpen.
Bij los hout wordt deze krimp wel opgevangen, je
plankje wordt iets smaller, maar, zoals reeds opgemerkt, in muziekinstrumenten zijn de meeste delen vast aan elkaar
verbonden en kan de krimp niet worden opgevangen. Dit heeft tot gevolg dat er een enorme spanning in het hout ontstaat
en het zal zichzelf op zijn zwakste punt kapot trekken. Het gevolg hiervan is een zogenaamde droogte scheur, te
herkennen aan het feit dat er ruimte tussen de gescheurde delen zit.
Echter bij het verhogen van de luchtvochtigheid gebeurd het omgekeerde. Het hout zal water op gaan nemen en uitzetten.
Het volume neemt toe, het hout wordt breder. Helaas is het niet zo dat als het hout vochtiger wordt het volume even
groot wordt als bij droger worden van hout. Meestal is dit minder. Als een instrument te vochtig word en te veel
uitzet, gaat het meestal doffer klinken. Ook kan ergens op boven of achterblad een bobbel ontstaan, omdat dit uitzetten
ergens moet worden opgevangen. Ook kan een hoge luchtvogtigheid invloed hebben op de gebruikte lijmen en kunnen deze
loslaten.
Het voorgaande geldt voor alle in muziekinstrumenten gebruikte houtsoorten, waarbij moet worden opgemerkt dat elke afzonderlijke houtsoort zijn eigen vochtgehalte en krimp eigenschappen heeft. Het zou te ver voeren om in dit artikel hier verder op in te gaan.
Uit bovenstaand verhaal kunnen we een aantal conclusies trekken:
Bij verlagen van de luchtvochtigheid met 5 % verliest het hout 1% van zijn volume en krimpt met 0,25% (0,93MM).
Bij verhogen van de luchtvochtigheid gebeurt het omgekeerde, met dien verstande dat uitzetten altijd minder is dan krimpen.
Zowel vochtverlies als vocht toename kunnen schade veroorzaken aan uw instrument, waarbij nogmaals wordt opgemerkt dat vochtverlies het meest schadelijk is.
Wanneer treden deze verschijnselen nu op?
Allereerst het droger worden (verlaging luchtvochtigheid).
Verlaging van de luchtvochtigheid treed vooral op in de wintermaanden, ongeveer tussen half oktober en eind mei. In deze periode gaan overal immers centrale verwarming of kachel aan in verband met de lagere temperaturen. Vooral bij centrale verwarming (zeer droge warmte) heeft dit een grote verlaging van de luchtvochtigheid tot gevolg. Zal onder normale omstandigheden de RV tussen 55-60% liggen, het gebruik van cv kan zorgen voor een verlaging met 5-15%. We bereiken hier al de gevaarlijke zone (2% volume verlies in het hout). Bij gebruik van kachels zal de verlaging van de RV geringer zijn (4-8%), aangezien hierbij minder droge warmte ontstaat doordat bij deze verbranding ook vocht vrijkomt. Toch is een kachel niet veiliger dan cv.
Pas echt dramatisch wordt het als het buiten ook nog gaat vriezen.
De luchtvochtigheid zal spectaculair dalen tot soms waarden die onder de 20% RV liggen (meer dan 7% volume verlies in hout). Hierdoor ontstaat de meeste schade aan muziekinstrumenten. Hoe kouder de lucht, hoe minder deze in staat is vocht vast te houden. Een mooi voorbeeld is het fenomeen van fijne sneeuw die lijkt te vallen op een wolkeloze dag met vorst. Deze sneeuw bestaat echter uit het laatste vocht wat nog in de lucht aanwezig is. Ook worden extreem lage temperaturen wel toegepast in het conserveren van voedsel, vriesdrogen genoemd (Nescafé).Na dit proces is echt alle vocht verdwenen.
Onder deze omstandigheden kunnen instrumenten in slechts enkele uren beschadigd raken.Te nemen maatregelen.
Welke maatregelen kunnen worden genomen om uw instrument veilig door droge perioden te helpen?Allereerst moet een goede hygrometer worden aangeschaft. Deze zijn er in verschillende soorten en prijsklassen, van de eenvoudige haarhygrometer, de digitale thermo/hygrometer tot de geavanceerde weerstations die van alles aangeven, van tijd tot weersvoorspelling. Voor slechts enkele tientjes kunt u een goede digitale (werken zeer nauwkeurig) hygrometer aanschaffen. Het beste hangt u deze in de ruimte waar uw instrument meestal is. Een haarhygrometer kan ook, maar deze zal eerst moeten worden geijkt. Dit is een redelijk lastig karwei dus digitaal is de beste oplossing.
Door deze hygrometer hebben we controle op de luchtvochtigheid in de ruimte waar uw instrument het meest zal zijn. Controle van de stand van de hygrometer (luchtvochtigheid) is vooral belangrijk bij het aangaan van verwarming en tijdens vorst periodes. Neemt de luchtvochtigheid af met meer dan 5 % dan moeten maatregelen worden getroffen. |
Een iets elegantere oplossing is een apparaatje welk in het klankgat past en deze praktisch afsluit (zie foto links). De werking is gebaseerd op bovengenoemd systeem. De inhoud wordt nat gemaakt en verdampt later langzaam in de gitaar. Nadeel van dit systeem is dat er snel beschadigingen optreden aan de rand van het klankgat. Ook dit systeem kan dienst doen bij transport van uw instrument.
Er bestaan ook verdampers die tussen de snaren kunnen worden geklemd en zo de verdamper in het klankgat laten hangen. (zie foto rechts)
In de ruimte waar uw instrument zich het meest bevind kunnen, naast bovengenoemde maatregelen, ook enkele andere oplossingen worden toegepast om de luchtvochtigheid op peil te houden.
De eenvoudigste is een bakje water op kachel of vensterbank boven de cv. Het water zal langzaam verdampen maar houdt de luchtvochtigheid zeker niet op pijl.Er bestaan electrische systemen die door middel van koud- ultrasone- of warm water verdamping uw ruimte uitstekend op de juiste luchtvochtigheid houden. De eenvoudigste is een koud water verdampings systeem (evaporator), er zijn diverse merken en modellen op de markt zoals Philips, Boneco, Honeywell, Styllies etc. in diverse prijsklassen van rond negentig- tot enkele honderden euro, met vaste- of losse watertank.
De koud water verdamper bestaat uit een behuizing vaak met 1 of 2 losse watertanks, een ventilator (praktisch geruisloos) en een of twee papieren anti-bacterieële filters in honingraadvorm. Het water komt via een speciaal ventiel in de dop van de tank onder in het apparaat. De filters zuigen dit water op en de ventilator trekt lucht door de filters, die aan de bovenzijde van het apparaat met waterdamp verzadigt wordt uitgeblazen (zie foto links). Dit is een zeer goed uitgebalanceerd systeem omdat op het moment van juiste luchtvochtigheid geen extra vocht aan de lucht wordt afgegeven.
Deze systemen zijn er van heel eenvoudig (alleen aan en uit schakelen) tot zeer geavanceerd met digitale weergave van de luchtvochtigheid en ingebouwde hygrostaat (hiermee is een minimale luchtvochtigheid in te stellen)
Wel moeten regelmatig de filters worden vervangenen en uiteraard moet het water regelmatig worden aangevuld. Ook kunnen deze bevochtigers, als aanvulling, worden voorzien van een zilver ionen stick. Deze houd het water schoon en voorkomt de groei van bacteriën en kiemen.
Een zeer geavanceerd systeem is de ultrasone luchtbevochtiger.
Deze worden geleverd door diverse leveranciers zoals Boneco, Honeywell, Styllies, Bionaire etc. in diverse prijsklassen van rond negentig- tot enkele honderden euro. Het is een systeem met vaste of losse watertank van 4 of 10 liter en de verdamping vindt hier plaats door ultrasone trillingen door middel van een metalen plaatje het kristal waarbij een soort stoom ontstaat. (zie foto rechts) De water molecuul bereikt in zeer korte tijd een temperatuur van 5000 graden, waarbij echt alle ziektekiemen en bacterien worden gedood. De ontstane "stoom" is echter niet heet. Door de ingebouwde ventilator wordt de mist naar buiten geblazen. Het nadeel van deze apparaten is dat ze gebruik maken van speciale filters om kalk te voorkomen. Ook in deze apparaten kan een ionen stick worden toegepast. |
Er bestaat een model van Honeywell (Burgh Honywell) met een door middel van infrarood op afstand bediende digitale hygrometer en een vaste watertank van 4 liter. De luchtvochtigheid kan
eenvoudig worden ingesteld. Door de bijgeleverde digitale hygrometer(hygrostaat) wordt de luchtbevochtiger continu geinformeerd over het vochtgehalte in de ruimte. Indien deze te laag is schakelt de bevochtiger automatisch aan tot de ingestelde luchtvochtigheid bereikt is. De digitale hygrometer geeft tevens de temperatuur van de ruimte aan. Een controlelampje op het apparaat waarschuwt bij lage waterstand. Een ander apparaat van dit merk, werkt met een ingebouwde hygrostaat maar heeft een water voorraad van 10 liter.
Van het merk Boneco is een klein model aan te schaffen die voor de water voorraad gebruik maakt van een lege fles. Dit compacte apparaat is gemakkelijk mee te nemen en kan in leslokaal of hotelkamer worden gebruikt als tijdelijke oplossing. Ook voor deze apparaten geldt regelmatig water bijvullen, schoonmaken en aanwezige filters reinigen of vervangen. De eenvoudige apparaten kunnen ook worden aangesloten op een losse hygrostaat. |
Een meer recent systeem en bijzonder handig en vriendelijk in gebruik en zeer geschikt voor de bezitter van houten muziekinstrumenten is de luchtwasser/bevochtiger.(foto links)
Ook deze worden geleverd door diverse fabrikanten zoals Boneco, AiroSwiss, Honywell, Venta etc en ook weer in verschillende prijsklassen. Ook deze apparaten hebben een vaste of losse watertank. De verdamping bij dit soort apparaten is gecombineerd met het "wassen" van de lucht op de volgende wijze; Een ventilator trekt aan de bovenzijde van het apparaat lucht naar binnen. Deze lucht slaat neer op ronddraaiende schoepen die water oppakken uit een reservoir onder in het apparaat. Het vuil uit de lucht blijft aan de natte schoepen hangen en blijft achter in het water van het reservoir waar het bezinkt terwijl er waterdamp wordt afgegeven aan de schone lucht. De van waterdamp voorziene en gereinigde lucht wordt aan de beide zijkanten van het apparaat naar buiten geblazen.(zie foto rechts) Ook deze zijn er in diverse modellen met en zonder ingebouwde hygrostaat en deze apparaten moeten ook regelmatig gereinigd en bijgevuld worden en voorzien van een ionen stick. Ook van dit type kunnen de eenvoudige modellen aangesloten worden op een hygrostaat schakelaar. De prijzen variën van rond de 100 to enkele honderden euro, afhankelijk van model en capaciteit. Bijna alle beschreven luchtbevochtigings systemen zijn voorzien van een waarschuwings indicatie voor laag water pijl. Bij alle luchtbevochtigings systemen geldt dat ze een bepaalde capaciteit hebben meestal uitgedrukt per m2 of m3. Bij aanschaf dient hier rekening mee te worden gehouden. Een iets te ruime capaciteit is beter dan een precies goede of te kleine capaciteit. |
Er zijn ook professionele systemen leverbaar, volledig geautomatiseerd maar in het kader van dit artikel en de zeer hoge kosten van deze systemen zou het te ver voeren deze te bespreken. Ook de bevochtigers met werking op stoom zijn niet besproken, daar deze voor het op pijl houden van de ruimte niet optimaal zijn |
De eenvoudige systemen, zonder voorziening, kunnen worden verbonden met een zogenaamde hygrostaat schakelaar. Hiermee kan de luchtvochtigheid tussen 40% en 60% worden ingesteld. De schakelaar wordt in een stopcontact gedaan en de stekker van de luchtbevochtiger wordt in de stekker van de schakelaar gestoken. Als nu de luchtvochtigheid in de ruimte het op de hygrostaat ingestelde percentage bereikt, dan wordt automatisch de bevochtiger uitgeschakeld. Als de luchtvochtigheid afneemt, dan zal de schakelaar de luchtbevochtiger ook weer automatisch inschakelen. Meestal licht de schakelwaarde op 2%, dat wil zeggen; u heeft de luchtvochtigheid ingesteld op 50% dan schakelt de hugrostaat in Bij ongeveer 48% en weer uit bij ongeveer 52%. Dit is een zeer bruikbare uitbreiding voor de beschreven systemen. Het voorkomt het regelmatig moeten controleren van de hygrometer en het in of uitschakelen van de bevochtiger. Tevens vangt de schakelaar verschillen op tijdens uw afwezigheid of gedurende de nacht. De kosten van een hygrostaat schakelaar bedragen rond € 60,--.
Hoe deze gegevens in de praktijk te gebruiken.
Idealiter zou een continue luchtvochtigheid van ± 55% zijn, overal waar u met uw instrument bent. De praktijk is echter verre van ideaal en verschild zeer sterk. Langs zeekusten is de lucht vochtiger dan het binnenland en de verschillen tussen de jaargetijden spelen ook een grote rol zoals eerder beschreven. Het controleren van de luchtvochtigheid wordt gedaan met de hygrometer. Geeft deze een waarde van 45% of lager dan moeten maatregelen worden genomen en vocht worden bijgebracht door middel van boven beschreven opties. Als u uw instrument veel moet vervoeren naar les, concert of iets dergelijks dan is het het beste de bevochtigers in de koffer continu vochtig te houden. Echter we moeten ook niet proberen koste wat kost de RV op 55% te houden. Afhankelijk van het jaargetijde moet de luchtvochtigheid hoger of lager zijn. In de zomermaanden zijn zelden maatregelen nodig, tenzij u met uw instrument reist naar droge landen zoals bijvoorbeeld de zuidelijke landen. Via internet is altijd wel te vinden hoe het in diverse landen is gesteld met de luchtvochtigheid en of al dan niet maatregelen nodig zijn. Het geld vooral voor de wintermaanden. Onder normale omstandigheden zal de luchtvochtigheid in het stookseizoen rond 50% liggen. Pas als het gaat vriezen wordt het gevaarlijk. Echter voor deze tijd is een luchtvochtigheid tussen 45 en 50% het best, zeker als u uw instrument mee moet nemen omdat anders het verschil tussen luchtvochtigheid "binnen"en "buiten" te groot is. Het gevaar bestaat dat het hout van uw instrument hierdoor versneld vocht gaat afgeven om in balans te komen met de luchtvochtigheid buiten zodat dit, ondanks al uw maatregelen alsnog scheurt. Zorg in de wintermaanden ook altijd voor een manier van bevochtigen in uw instrument koffer.
Mocht er toch onverwacht een probleem optreden dan kan schade worden voorkomen door een hete douche te nemen (veel waterdamp) en na het douchen uw instrument enkele uren in bad of doucheruimte te plaatsen.
Uit het bovenstaande is niet makkelijk te beoordelen wat voor uw situatie de beste optie is, maar de eerder besproken luchtwasser/bevochtiger is een van de beste opties.
Mocht u kiezen voor dit apparaat schaf er dan een aan met ingebouwde hygrostaat en losse watertanks. U kunt dan een minimum luchtvochtigheid instellen en hoeft niet te controleren of de bevochtiger is ingeschakeld omdat dit type continu stand-by staat. Het in en uitschakelen gebeurt op dezelfde wijze als bij de boven beschreven hygrostaat. Uiteraard moet wel regelmatig worden gereinigd en water worden bijgevuld.
Voor advies en aanschaf kunt u altijd contact met mij opnemen.